پریدن کوه در ذهن کودکانه
آیا شاملو نویسنده کودکان و نوجوانان است؟
پریدن کوه در ذهن کودکانهداریوش معمار -نوشتن در مورد احمد شاملو ، نوشتن در مورد انسانی است که نابغه (معنای عام آن) نبود، اما در تلاش برای توسعه بسترهای مختلف فرهنگی و هنری و خلق آثار، نبوغ بسیاری از خود نشان داد، به‌نحوی‌که کمتر کسی را طی یک صدسال گذشته می‌توان معرفی کرد که به‌واسطه آثارش در حوزه‌های مختلف صاحب شهرت و محبوبیتی (نزد عموم مردم) هم‌پایه وی شده باشد.
یکی از حوزه‌های فعالیت احمد شاملو، ادبیات کودک و نوجوان است، از او در این حوزه آثار متعددی اهم از تألیف و ترجمه به‌جای مانده: از آثار او برای کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: بارون، شبانه، یک‌شب مهتاب، قصه دخترای ننه دریا، پریا، خروس زری پیرهن پری، قصه هفت کلاغون، قصه خاله‌سوسکه، قصه دروازه بخت، ملکه سایه‌ها، افسانه‌های کوچک چینی، افسانه‌های هفتادودوملت برای کودکان، چه شد که دوستم داشتند، قصه‌های بابام، یل و اژدها، شازده کوچولو. نوارها: آهو و پرنده‌ها، خروس زری پیرهن پری، قصه‌های دخترای ننه دریا
همچنین برنامه رادیویی شاملو در دهه پنجاه برای کودکان و نوجوانان بخش دیگری از فعالیت حرفه‌ای وی در این حوزه است.
یک. آیا آثار شاملو برای کودکان و نوجوانان آثاری برای کودکان و نوجوانان است؟
بعضی منتقدان اعتقاددارند، آثار شاملو در حوزه ادبیات کودک و نوجوان بیش از آنکه آثاری برای این رده سنی و مناسب کودکان باشد، آثاری با مایه‌های غنی از ادبیات فولکلور و عامیانه ایران است که رنگ و بوی ایدئولوژیک و سیاسی دارد و به همین دلیل مناسب حال این گروه سنی نیست.
در خصوص ادبیات کودک و نوجوان و سابقه آن در ایران به‌صورت مختصر می‌توان نوشت: این ادبیات با شکل فعلی آن، نزد ایرانیان سابقه طولانی ندارد، درواقع سابقه آن باسابقه ورود ادبیات داستانی مدرن به ایران به شکلی که امروز می‌شناسیم یکی است، اما در ادبیات عامیانه ما داستان‌های دیو و پری، امیرارسلان نامدار، بخشی از داستان‌های هزار و یک‌شب، بعضی از حکایات گلستان و بوستان سعدی، داستان‌های نظامی، کلیله‌ودمنه و داستان‌های شاهنامه و داستان‌های قرآنی و... درعین‌حال که روایت‌هایی برای بزرگسالان بوده، موردعلاقه و توجه کودکان و نوجوانان نیز بوده است؛ اما شکل این داستان‌ها بیشتر نقلی و شفاهی بوده و به‌خصوص برای توده مردم در اشکال نقالی و حکایت خوانی‌های شبانه معمول بوده است. پس‌ازاینکه داستان و رمان کودکان و نوجوانان طی دهه‌های گذشته در شکل امروزی آن معمول شد، یکی از بخش‌های عمده آن بازنویسی این حکایت‌ها و روایت‌ها برای نوجوانان و بهره‌گیری از ادبیات عامیانه و فولکلور برای نوشتن داستان‌هایی ازاین‌دست برای این گروه سنی بوده است.
در میان شاعران و نویسندگان نسل شاملو نیز توجه به ادبیات کودکان معمول بوده است، اما می‌توان بین شاعران؛ احمد شاملو و احمدرضا احمدی را به لحاظ سبک و احمد شاملو را به دلیل توجه خاص به ادبیات عامیانه و کیفیت سازی‌های نو به‌جای بازنویسی متون ادبیات کهن برای کودکان و نوجوانان، باوجود آثار معدود در این حوزه استثناء دانست.
شاملو در سبک داستان‌پردازی خود برای کودکان، بیشتر توجه‌اش در استفاده از عناصر فولکلور ایرانی به ایجاد سطح جدیدی از شناخت و آگاهی در عین سرگرم‌کننده بودن داستان برای کودکان است، آن‌طور که در میان قصه‌نویسان آن نسل صمد بهرنگی نیز چنین تلاشی دارد، البته نمی‌توان انکار کرد که در این توجه گاه مقاصد و شناخت ایدئولوژیک ایشان نیز دخیل در پدید آوردن اثر بوده که اتفاقاً باعث جذاب‌تر و خاص‌تر شدن این آثار شده است.
دو. چگونه قصه‌نویسی شاملو برای کودکان باسنت قصه‌گویی در ادبیات ایران برای کودکان پیوند می‌خورد؟
همانطور که اشاره شد سنت قصه‌گویی در ادبیات ایران برای کودکان وابسته به حکایت‌ها و روایت‌های تعلیمی، حماسی، عرفانی و مذهبی است که لزوماً برای کودکان به رشته تقریر درنیامده است، اما همانطور که برای بزرگسالان دارای جذابیت‌هایی بوده که سینه‌به‌سینه در محافل مختلف در دوره‌های تاریخی قبل که سواد امری همه‌گیر نبوده نقل‌شده است، موردتوجه و علاقه کودکان و نوجوانان قرارگرفته، این ادبیات، ادبیاتی تأثیرگذار برای همه رده‌های سنی است که کودکان را نیز در برمی‌گیرد.
ادبیات کودک نزد نویسندگان و شاعرانی مانند شاملو به دلیل داشتن خاصیت تعلیمی و حماسی اگرچه به‌صورت ویژه برای کودکان نوشته‌شده اما با بهره‌گیری از سنت قصه‌پردازی که به آن اشاره شد جامعه بزرگ‌سال را نیز تحت تأثیر خود قرارداد ه است؛ یعنی همانطور که پیش‌تر داستان‌های بزرگ‌سال جامعه کودکان را نیز زیر تأثیر داشت، در شرایط جدید ادبیات کودک و نوجوان جامعه بزرگ‌سال را مدنظر خود قرارداد؛ و این موضوع نقطه پیوند و نزدیکی میان جنس ادبیات کودکان نزد شاملو و نویسندگانی مانند او باسنت بخشی ادبیات فارسی است که مورد توجه کودکان و نوجوانان هم بوده است.
داستان پردازی‌های عامیانه، افسانه‌های محلی قهرمانان و پهلوانان و دیو و جن و پری و حکایت‌های برگرفته از آثار کهن ادبی تشکیل دهنده اصلی مایه‌های درونی داستان‌های شاملو برای کودکان است.
سه. شاملو شاعر، شاملو محقق ادبیات عامیانه، شاملو نویسنده کودکان و نوجوانان
شاملو شاعری است که موفق شده با درکی پژوهشی از روحیه ایرانیان و مکانیزم اسطوره‌سازی و نمادسازی فرهنگی نزد ایشان در شعرهایش قهرمان اسطوره‌ای، زن اسطوره‌ای، عشق اسطوره‌ای و نمادین خلق کند، بخش عمده این توانایی همانطور که اشاره شد، برمی‌گردد به شناخت تحقیقی وی از ادبیات عامیانه نواحی مختلف و جنس حسی و عاطفی این نوع مطابق با جنس واکنش‌ها و نیازهای روحی مردم، کمتر شاعری در میان معاصران شاملو می‌توان معرفی کرد که چنین‌پایه‌ای از آگاهی روشن‌بینانه را در چنبن موضوعی داشته باشد، تألیف و گردآوری کتاب کوچه توسط احمد شاملو، مهم‌ترین سند برای تأیید این توانایی نزد وی است. با در نظر گرفتن این زنجیره، می‌توان درک کرد چگونه تأثیر شاعرانگی شاملو و تحقیق او آن زمان که وارد حوزه خلق ادبیات کودک و نوجوان شده، بعضی منتقدان را دچار این سوء تفاهم کرده است که شاملو بیش از نویسنده کودک و نوجوان بودن، شاعری آگاهی دهنده با نگاهی ویژه است که آثارش مناسب این گروه سنی نیست، ایشان زیر تأثیر پیوند سترگ شعر شاملو با شناخت شاملو از ادبیات عامیانه و روحیه ایرانی وقتی حلقه ادبیات کودک به آن اضافه می‌شود، این جنس برایشان دچار تقلیل در ارزش تأثیر برای کودکان در تناسب ذهنی ایجاد شده برای بزرگسالان می‌شود.
بنابراین شاملو شاعر و محقق در نظر منتقدان؛ در خلق اثر برای کودکان و نوجوانانَ، ادبیاتش و سطح شناخت آن مناسب گروه سنی کودک و نوجوان دیده نشده و به آن نقد وارد می‌شود. درصورتی‌که در نظر نگارنده اتفاقاً ماندگارترین نوع ادبیات کودک ادبیاتی است که با بهره‌بردن از چنین مایه‌هایی، زمینه را برای انتقال آگاهی و شناخت از مرحله کودکی و نوجوانی به مرحله بعد فراهم می‌آورد، یعنی حلقه و زنجیره آگاهی نزد پدیدآورنده آن کامل بوده و شرایط ارتقاء سطح شناخت و بلوغ آگاهی را نزد این گروه برای عبور از این مرحله فراهم می‌آورد. آثار شاملو از این نظر نمونه‌ای منحصربه‌فرد است، همانطور که آثار نویسندگانی مانند صمد بهرنگی برای کودکان به‌منزله پل عبور از سطحی از بلوغ ذهنی به سطح بالاتر است.
منبع: ریتم نو
